Από τι πέθανε ο Μέγας Αλέξανδρος: Καθηγητής Χειρουργικής του ΑΠΘ ξεδιαλύνει το μυστήριο

Α.Σ.Ε.Ι.Π.

Θεωρείται, και δικαίως, μια από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες της ιστορίας: Πέρα από ικανότατος στρατιωτικός διοικητής, ο Μέγας Αλέξανδρος (356 πΧ- 323 πΧ) σηματοδότησε το τέλος μιας εποχής και την έναρξη μιας νέας, φέρνοντας την Ανατολή και τη Δύση πιο κοντά από ό,τι είχαν έρθει ποτέ άλλοτε στο παρελθόν. Οι κατακτήσεις του αποτέλεσαν την ανατολή της Ελληνιστικής Περιόδου, η επίδραση της οποίας θα συνεχιζόταν για πολλά χρόνια μετά την

πτώση των τελευταίων ελληνιστικών βασιλείων- οπότε και ο ρόλος του ως προς την εξάπλωση και επίδραση του ελληνικού πολιτισμού στην παγκόσμια ιστορία δεν μπορεί να αμφισβητηθεί

Ένα από τα σημαντικότερα κεφάλαια της ιστορίας του Αλεξάνδρου του 3ου της Μακεδονίας είναι το τελευταίο της: Ο θάνατός του σε νεαρή ηλικία άφησε ακέφαλη μια αυτοκρατορία όμοια της οποίας ο κόσμος δεν είχε ξαναδεί, και οι «επιτάφιοι αγώνες» που ακολούθησαν μεταξύ των Διαδόχων – με πολέμους, μηχανορραφίες και δολοπλοκίες που συγκλόνισαν τον γνωστό τότε κόσμο- κάνουν το «Game of Thrones» να φαντάζει παιδικό παραμύθι. Ως εκ τούτου, πολλά είναι αυτά που έχουν λεχθεί για το πώς πέθανε ο Αλέξανδρος: Επρόκειτο για ασθένεια ή μήπως ήταν δηλητήριο που του πέρασε κάποιος αντίπαλος ο οποίος δεν μπορούσε να τον αντιμετωπίσει στα ανοιχτά; Όπως γίνεται εύκολα αντιληπτό, σε αυτό το ερώτημα είναι δύσκολο να δοθούν απαντήσεις 2.300 χρόνια μετά- ωστόσο, με βάση τα αρχαία κείμενα, είναι δυνατόν να επιχειρηθεί μια ερμηνεία των αναφερόμενων συμπτωμάτων και της πορείας της υγείας του, σε συνδυασμό με το ευρύτερο πλαίσιο των γεγονότων της συγκεκριμένης περιόδου.

Μια τέτοια ακριβώς ερμηνεία επιχειρεί ο Εμμανουήλ Χρ. Χριστοφορίδης, καθηγητής Χειρουργικής ΑΠΘ και διευθυντής Β′ Χειρουργικής στο ΓΝΘ «Γ. Γεννηματάς»: Αντλώντας στοιχεία από τα κείμενα του Αρριανού, το Διόδωρου, του Κούρτιου, του Ιουστίνου, του Πλουτάρχου, αλλά και από έργα της βιβλιογραφίας της σύγχρονης ιατρικής και ιστοριογραφίας, ο κ. Χριστοφορίδης αναλύει στη HuffPost Greece τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου από την ιατρική σκοπιά.

Αναλύοντας το σενάριο της συνωμοσίας: Μπορεί να υπήρξε δηλητήριο;

Προσεγγίζοντας κανείς το μυστήριο (εντός ή εκτός εισαγωγικών) του θανάτου του Μ. Αλεξάνδρου, αναπόφευκτα θα εξετάσει το σενάριο της δολοφονίας- ωστόσο, πέρα από τις συνωμοσιολογίες, το ενδεχόμενο της δηλητηρίασης μπορεί να εξεταστεί μόνο με βάση τα συμπτώματα που αναφέρθηκαν. Από αυτή την άποψη, ο κ. Χριστοφορίδης υπογραμμίζει πως κανένα από τα συνηθισμένα δηλητήρια δεν παρουσίαζε συμπτώματα πυρετού. Ωστόσο, αυτό δεν καταρρίπτει το σενάριο αυτό: «Για να γίνει κατανοητή στην πραγματική της έκταση η φθοροποιός μαγγανεία, πρέπει στα υλικά της όπλα να συμπεριλάβουμε και τα μολυσματικά υλικά. Με τα γνωστά σε μας συμπτώματα ο τυφοειδής πυρετός (typhoid fever) είναι μία εξαιρετικά πιθανή αιτία θανάτου για τον Αλέξανδρο» σημειώνει ο κ. Χριστοφορίδης, υπογραμμίζοντας πως η μικροβιακή μολυσματική πρώτη ύλη είναι εύκολο να βρεθεί κατά τους καλοκαιρινούς κυρίως μήνες, αφού ο εν λόγω βάκιλος (του Eberth) πολλαπλασιάζεται σε μολυσμένα νερά από τα κόπρανα και τις εκκρίσεις ανθρώπου που έχει νοσήσει. «Συχνά όμως ακόμα και στα κόπρανα ανθρώπων που δεν έχουν νοσήσει υπάρχει ο βάκιλος του τυφοειδούς πυρετού και αναπτύσσεται σε υγρούς και σκιερούς αποχετευτικούς τόπους» αναφέρει ο κ. Χριστοφορίδης, υπογραμμίζοντας παράλληλα ότι αυτοί που ενδεχομένως να επιδίωκαν να υπονομεύσουν την υγεία του βασιλιά με αυτόν τον τρόπο (προκαλώντας του σοβαρή ασθένεια μέσω μόλυνσης της τροφής του) χρειάζονταν απλά να έχουν πρόσβαση στην τροφή του, καθώς η επιμόλυνση γίνεται κυρίως μέσω της πεπτικής οδού, και οι κύριοι τρόποι μετάδοσης είναι το ράντισμα φρούτων και λαχανικών με μολυσμένο νερό – ή μέσω του ίδιου του νερού απευθείας.

Σε κάθε περίπτωση, το σενάριο της δηλητηρίασης είχε και έχει αρκετούς υποστηρικτές, που βάζουν στην υπόθεση το σενάριο της εκδίκησης: Ο ιστορικός Ιερώνυμος της Καρδίας προβάλλει μια εκδοχή όπου το δηλητήριο απεστάλη από τη Μακεδονία, και στην οποία εμπλέκει τον Αντίπατρο (άσπονδο αντίπαλο της Ολυμπιάδας, μητέρας του Αλέξανδρου) και τον γιο του Κάσσανδρο, τον οινοχόο Ιόλα (επίσης γιο του Αντίπατρου) και, σε μια τολμηρή στα μάτια πολλών υπόθεση, τον ίδιο τον δάσκαλο του Μακεδόνα βασιλιά, Αριστοτέλη. Ο Αρριανός, ο Κούρτιος και ο Διόδωρος ο Σικελιώτης δεν φαίνονται να ασπάζονται ιδιαιτέρως αυτή την εκδοχή, αν και ο Ιουστίνος φαίνεται να την πιστεύει.

Ο κ. Χριστοφορίδης σημειώνει πως η εξέλιξη της κατάστασης του Αλέξανδρου δεν φαίνεται να συμβαδίζει με το σενάριο της δηλητηρίασης- ωστόσο, με βάση αυτή τη θεωρία, και τα αρχαία κείμενα που περιγράφουν ότι ο Αλέξανδρος ένιωσε μεγάλους πόνους στο στομάχι λίγο μετά την κατανάλωση μεγάλης ποσότητας κρασιού, πιθανός «ένοχος» θα μπορούσε να κριθεί ένα δηλητηριώδες φυτό (που θα του χορηγήθηκε με το κρασί), με την επιστημονική ονομασία Veratrum album, που ανήκει στην οικογένεια των κρίνων και είναι γνωστό ως λευκός ελλέβορος. Το εν λόγω φυτό χρησιμοποιούσαν συχνά οι αρχαίοι Έλληνες ως βότανο κατά του εμετού, ωστόσο ήταν σε θέση να επιφέρει και τον θάνατο, με παρόμοια συμπτώματα με αυτά που αναφέρονται πως είχε ο Αλέξανδρος. Υπάρχει και το σενάριο της χρήσης αρσενικού, ωστόσο, όπως τονίζει ο κ. Χριστοφορίδης, αν ίσχυε κάτι τέτοιο, ο Μακεδόνας βασιλιάς θα είχε πεθάνει πολύ γρηγορότερα από τις 14 ημέρες που ήταν άρρωστος πριν τον θάνατό του.

Αναλύοντας τα παθολογικά αίτια: Ποιοι είναι οι «ύποπτοι»- η πορεία της νόσου

Περνώντας στα παθολογικά αίτια, τα πράγματα γίνονται σαφώς πιο πολύπλοκα, καθώς οι πιθανοί «ύποπτοι» είναι πολλοί: Η ελονοσία έχει το βασικό σύμπτωμα του πυρετού, ωστόσο, όπως σημειώνει ο κ. Χριστοφορίδης, ο τύπος του πυρετού του 32χρονου βασιλιά δεν φαίνεται να ήταν αυτός της ελονοσίας.

Ως προς τον τυφοειδή πυρετό που προαναφέρθηκε, φαίνεται πιο πιθανός «υποψήφιος» λόγω της εποχής (καλοκαίρι- Ιούνιος του 323 πΧ), ωστόσο έτεινε να παρουσιάζεται σε επιδημίες, και εκείνη την περίοδο δεν είχαν αναφερθεί μαζικοί θάνατοι με τα ίδια συμπτώματα.

Το ενδεχόμενο της πνευμονίας φαντάζει επίσης πιθανό, ωστόσο, βάσει των αναφορών, το λουτρό που πήρε ο Αλέξανδρος και που θα μπορούσε να την είχε προκαλέσει ήταν προς ανακούφιση του πυρετού, ο οποίος προϋπήρχε. Ένας άλλος «ύποπτος» είναι ο ιός του Δυτικού Νείλου- εκδοχή που υποστηρίζουν οι Αμερικανοί επιδημιολόγοι Τζον Μαρ και Τσαρλς Κάλισερ, οι οποίοι αποδίδουν τον θάνατο του Έλληνα στρατηλάτη σε εγκεφαλίτιδα από τον ιό του Δυτικού Νείλου, βασιζόμενοι σε απόσπασμα του Πλούταρχου, όπου αναφέρεται πως ο Αλέξανδρος είδε μερικές εβδομάδες πριν τον θάνατό του ένα σμήνος από άρρωστα κοράκια (σημειώνεται πως ο ιός του Δυτικού Νείλου προσβάλλει πουλιά και άλλα ζώα και μεταδίδεται στον άνθρωπο από τα κουνούπια.

Ο κ. Χριστοφορίδης στέκεται ιδιαιτέρως σε μια άλλη εκδοχή, αυτήν της οξείας χολαγγειΐτιδας- οξείας παγκρεατίτιδας και, σε αυτό το πλαίσιο, παρουσιάζει εκτενώς την πορεία της νόσου κατά τις 14 ημέρες που οδήγησαν στον θάνατο του βασιλιά:

Ημέρα 1η: Μετά από βαρύ φαγητό και οινοποσία, σε δείπνο, αναφέρεται πόνος έντονος – διαξιφιστικός, με αντανάκλαση αρχικά προς το θώρακα και μετά και προς την κοιλία (κωλικός). Ο πόνος συνοδεύεται από έμετο προκλητό – ανακουφιστικό. Ακολουθεί ρίγος και πυρετός.

Ημέρα 2η: Το ρίγος εξακολουθεί και ο ασθενής αισθάνεται σωματική εξάντληση. Παρά ταύτα δέχεται πρόσκληση για να συνεχίσει το βράδυ τη διασκέδασή του. Ακολουθεί οινοποσία, μέχρι μέθης. Επανεμφανίζεται κωλικός πόνος με αντανάκλαση προς την ωμοπλάτη. Τον πόνο συνοδεύουν ρίγος και πυρετός. Οι γιατροί του δηλώνουν αδυναμία να τον βοηθήσουν και προβλέπουν ταχεία εξέλιξη της καταστάσεώς του.

Ημέρα 3η: Ο πυρετός παραμένει υψηλός, αναφέρονται δε ιδρώτες και ρίγος. Ο ασθενής παρουσιάζει βυθιότητα και σωματική αδυναμία (κατάπτωση).

Ημέρα 4η: Ο πυρετός συνεχίζεται υψηλός, είναι κάτωχρος, παρουσιάζει σαφή επιδείνωση της καταστάσεώς του, δεν έχει δε και καλή επικοινωνία (συγχυτική κατάσταση).

Ημέρα 5η: Ο ασθενής βρίσκεται σε «κρίσιμη κατάσταση» και περνά μια δύσκολη ημέρα.

Ημέρα 6η: Ο ασθενής παρουσιάζει θόλωση της διάνοιας, έχει παραλήρημα και διεγέρσεις. Ο πυρετός και το ρίγος εξακολουθούν, εκδηλώνεται δε και ίκτερος. Η κατάσταση κρίνεται ως πολύ βαριά.

Ημέρα 7η: Αναφέρεται, εντός έξι ημερών από της έναρξη της ασθενείας του, σαφής επιδείνωση της καταστάσεώς του.

Ημέρα 8η: Το σώμα του είναι ψυχρό και παρουσιάζει γενικότερη «οργανική κάμψη». Οι ιατροί του παλεύουν για να τον συνεφέρουν.

Ημέρα 9η: Το πρόσωπό του είναι χλωμό, τα χείλη του τραβηγμένα, τα μαλλιά του φαίνονται αραιά και θαμπά από τους κολλώδεις ιδρώτες. Τα μάτια του έδειχναν να σβήνουν. Κατάσταση ως επί επαπειλούμενου κώματος.

Ημέρα 10η και 11η: Ο πυρετός του εξακολουθεί βασανιστικός η δε κατάστασή του είναι πολύ βαριά. Τα άκρα του είναι ψυχρά και παρουσιάζει προϊούσα επιδείνωση.

Ημέρα 12η: Η κατάστασή του περιγράφεται ως πολύ βαριά και μη αναστρέψιμη. Οι πόνοι χειροτέρεψαν, και χάνοντας κάθε ελπίδα να σωθεί, έβγαλε το δακτυλίδι του και ερωτηθείς σε ποιόν να το παραδώσουν απάντησε: «Τω κρατίστω».

Ημέρα 13η: Νέο κώμα. Παρουσιάζει δυσχέρεια αναπνοής. Το πρόσωπό του είναι κάτωχρο και δείχνει να έχει αβάσταχτους πόνους. Τα χείλη του τα κρατάει σφιχτά, τα δε μάτια του είναι «ρουφηγμένα». Κατάσταση η οποία μπορεί να χαρακτηρισθεί ως «Ιπποκράτειο προσωπείο».

Ημέρα 14η:Θάνατος του Μ. Αλεξάνδρου

Συμπεράσματα- διάγνωση

«Η εισβολή, μετά από βαρύ γεύμα και οινοποσία (την οποία φαίνεται ότι συνήθιζε ο βασιλιάς) και η όλη εξέλιξη παρουσιάζεται μάλλον τυπική της διαδρομής μας κρίσεως οξείας παγκρεατίτιδας, μάλλον λιθιασικής αιτιολογίας» αναφέρει ο κ. Χριστοφορίδης, προσθέτοντας πως υπάρχουν δε μερικές αναφορές από τις οποίες φαίνεται ότι ο Μέγας Αλέξανδρος έπασχε από χολολιθίαση με συχνές κρίσεις πόνου. «Όπως είναι γνωστό, η χολολιθίαση συνοδεύεται από αρκετές επιπλοκές. Από αυτές άλλες είναι απλές και συνήθεις και άλλες, ευτυχώς οι σπανιότερες, σοβαρές ή/ και επικίνδυνες όπως, η οξεία πυώδης ή σηπτική χολοκυστίτιδα – χολαγγειΐτιδα ή η οξεία νεκρωτική ή σηπτική παγκρεατίτιδα που χωρίς τη δέουσα αντιμετώπιση, μπορεί να είναι όχι μόνον επικίνδυνες αλλά και συχνά θανατηφόρες».

Καταλήγοντας, ο κ. Χριστοφορίδης σημειώνει πως η διαδρομή της ασθένειας ήταν «τυπική στην εισβολή, προϊούσα στην εξέλιξη και μη αναστρέψιμη στην κατάληξη. Ο θάνατός του ήταν σύντομος και όχι αιφνίδιος, εμπύρετος και βασανιστικός και αναπόφευκτος. Προηγήθηκε της ασθενείας του βαρύ γεύμα και κατάχρηση οινοπνεύματος. Είναι γνωστό δε ότι, παρά την εισβολή της νόσου, επακολούθησε και την επόμενη ημέρα κατάχρηση (μέχρι μέθης) οινοπνεύματος. Η κλινική εικόνα, εισβολή και εξέλιξη είναι τυπική. Δηλαδή:Ο πόνος οξύς, διαξιφιστικός (κωλικός) με αντανάκλαση προς το θώρακα και ακολούθως προς την κοιλία, ο οποίος συνοδεύεται από εμετό (ανακουφιστικό), ρίγος και πυρετό. Ο πόνος με αντανάκλαση προς την ωμοπλάτη, ”κωλικός του ήπατος”, οι κολλώδεις ιδρώτες, η ωχρότητα, η συγχυτική κατάσταση, η σωματική κατάπτωση, η θόλωση της διανοίας, το παραλήρημα, η διέγερση, τα ψυχρά άκρα, η προϊούσα επιδείνωση, μέχρι το Ιπποκράτειο προσωπείο, κατάσταση η οποία εξελίσσεται εντός 14 ημερών προς τον θάνατο, είναι τυπική της εξελίξεως σηπτικής καταστάσεως επί εδάφους οξείας παγκρεατίτιδας».

«Η επιπλοκή της οξείας νεκρωτικής παγκρεατίτιδας, πιθανότατα λιθιασικής αιτιολογίας, φαίνεται ότι οδήγησε τελικά σε σήψη και πολυοργανική ανεπάρκεια που είναι και η αιτία θανάτου του Μεγάλου Αλεξάνδρου» καταλήγει ο καθηγητής Χειρουργικής του ΑΠΘ- ολοκληρώνοντας τη διάγνωση του Μακεδόνα βασιλιά.

.